Historiaurreko herriek eta erromatarrek egin zuten bezala, Done Jakue bideko Iparraldeko Bideak Markina-Xemeindik sartzen da Bizkaian. Lurraldeko mendebaldeko herri horretan bi gune daude: Markinako hiribildua, 1355ean Don Tello infanteak Gipuzkoarekiko mugan sortua; eta Xemeingo elizatea.

Markina-Xemeinek, Lea Artibaiko herri garrantzitsuenetariko batek, hirigune historikoan gordetzen du oraindik garai batean harresiz inguratutako hiribilduaren jatorrizko Erdi Aroko trazadura, hiru kaleren inguruan diseinatua - Guen kalea, Erdiko kalea eta Okerra - laugarren batek zeharkatuta - Zear kalea -. Inguru horretan eta harresietatik harantzago hazi ziren “errebaletan”, jauregi eta dorre ikusgarriak eraiki ziren mendeetan zehar, gaur egun ere herri honek historian zehar izan duen garrantziaren adierazle.

Mugartegi edo Solartekua jauregia, gaur egungo udaletxea eta Erdi Aroko harresiaren ataria zegoen espazioan eraikia; Bidarte dorrea eta Murgako jauregia, defentsarako dorrearen eta lorategi batez inguratutako bizitegi jauregiaren arteko konbinazio perfektua; Ansotegi jauregia, jauregi bihurtutako dorretxe zaharra, Guen kaleko fatxadan bere jatorrizko itxura gordetzen duena; Antxia edo Ibarra dorrea, atzeko aldean Erdi Aroko jatorrizko dorre sendoa erakusten duena; Udaletxe Zaharra eta haren ataria; Ubilla etxea; Andonegi jauregi barrokoa, fatxadan armarriak dituela; Patrokua jauregia; Barroeta dorre gotortua; Artibai dorrea, Orueta etxea edo Ugarte dorrea... herriko ondare zibil izugarriaren erakusgarri baino ez dira.

Markina-Xemeingo eliza eta ermitek ere islatzen dute herriaren historiaren distira. Harrigarriena, beharbada, Arretxinagako San Migel ermita da, bailara osatzen duten bi ibaien ondoan. Ermita hexagonalaren erdian, aldare bitxi bat dago, hiru harribitxiz osatua, kondairaz inguratutako eraketa geologiko naturala; esate baterako, harrien azpitik, eta ukitu gabe, hiru aldiz pasatzeak urtebeteko epea baino lehen bikotea egongo dela bermatzen duela esaten duena. Beste bitxikeria bat da Erdi Aroan freilak zeudela bertan, ordena militar bateko erlijiosoak.

Xemeingo Eliza ere ikusgarria da. Izan ere, Euskadiko eliza handiena da. XVI. mendean eraiki zuten, euskal gotiko estiloan, eta erretaula errenazentista deigarria du. Elizari atxikita hilerria dago, kanposantu neoklasikoen eredu berezia. Patio baten inguruan antolatzen da, kaperara eramaten duten arkupedun gunez inguratuta, eta elementu neogriegoz eta neoegiptoarrez apainduta.

Markina-Xemeinen beste ezinbesteko bat bere frontoia da, Bizkaiko ospetsuenetako bat. Hain da ezaguna non ‘Pilotaren Unibertsitatea’ esaten diote, kantxa honetatik atera diren pilotari kopuru eta kalitateagatik, batez ere zesta-puntako modalitatean. Frontoian zesta-puntako partiden zirraraz goza daiteke, gure kirol tradizional errotuenetako bat. Ausartzen direnentzat, bisita gidatuak antolatzen dira, pilota hegan egiten duten profesionalak berdindu ahal izateko, orduko 300 kilometro baino gehiagotara jaurtiz.

Donejakue Bideko Iparraldeko Bidearen derrigorrezko geraldia izateaz gain, Markina-Xemein ere Ardoaren eta arrainaren Ibilbideko ezinbesteko geldialdietako bat da. Erdi Arotik ibilitako bide bat da, kostaldeko herrietako arrainak Iberiar Penintsulako barnealdeko gari, gatz, ozpin eta ardoarekin trukatzen zituzten mandazainek sortutakoa. Hain zuzen ere, Markinatik gertu, Ziortza-Bolibarren, bi bidetan banatzen da ibilbidea, Ondarroako eta Lekeitioko kostaldeko portuetara iristeko. Ingurune natural zaindu batean dagoen beste ibilaldi polit bat Urkoko Bidexka da, erreka honen ibilguari jarraitzen diona errota, harresi eta burdinola zaharren ondoan.

.