Garaipenaren ondoren, han bildutako bizkaitarrek gazte zurbil eta ilehori hura aldarrikatu zuten Jaun Zuria, eta, hala, Gernikako Arbolaren azpian bildutako Batzarretan herriari kontuak eman behar izan zizkioten Bizkaiko Jaunetako lehena bihurtu zen.

Baina garai historikoak baino lehen mitoak Bizkaiko txoko guztietan bizi ziren jada, besteak beste Mari, Anbotoko Dama. Kristau aurreko jainkosa hori betidanik egon da Lurralde osoko egunerokotasunean, ama lurraren pertsonifikazioa baita, eta naturaren lau elementu nagusiak irudikatzen baititu: Lurra, Airea, Ura eta Sua. Naturaren eta klimaren gainean gobernatzen du, eta haren mende daude uztak eta abereen ongizatea; beraz, artzainek eta nekazariek eskaintzak egiten zizkioten. Ia Bizkaiko mendi guztietan ikus dezakegu Mari, eguraldi ona eta txarra haran batetik bestera eramanez.

Batzuetan, ile ilun iletsu eta arropa berdetan jantzitako emakume ederra da, baina beste batzuetan emakume eta zuhaitz hibridotzat hartu dute, ahuntz-hankak eta hegazti harrapariaren atzaparrak dituela. Hainbat mendietako haitzuloetan bizi da, baina Mariren Kobia da bere ohiko bizilekua. Anboto mendiaren gailurraren azpian kokatzen da, 1.150 metroko altueran, Urkiolako Parke Naturalean, Durango jaurerritik gertu. Gorbeiako Parke Naturaleko Supelegor koban ere ikusi ohi dute. Dimako Baltzola kobazulora joateko bere suzko organ zeruan barna mugitzen da, bertan Sugaar bere bikotearekin eta Atarrabi eta Mikelats bere - ongia eta gaizkia - semeekin elkartzeko.

Lamiak ere ezagunak dira Bizkaiko tradizioan. Erreka, urmael eta iturburuetatik hurbil bizi dira, eta horregatik, beharbada, bere ile ilun luzeak urrez orraziekin lotzen dituzten gazte hauek ahateak bezalakoak dira behealdean, nahiz eta batzuek ahuntz-oinak edo arrain-isatsak ere badituzten, hala nola Ogoño lurmutur ikusgarrian, Elantxoberen ondoan, hazten dena. Izaki atseginak dira, eta ez zaie nahigabetu behar, ezta urre-orrazia hartu ere, kasu horretan bere aldartea aldatu egiten baita.

Mesede bat egiten bazaie, eskuzabalak dira. Leioako Lamiakoko emaginak, adibidez, lamina bati erditzen laguntzearen truke, gurinez betetako potoa jaso zuen, eta etxera iristean zilarrezko txanpon bihurtu zen. Baina, era berean, zorrotzak dira bere aginduak betetzen ez dutenekin. Hala gertatu zen Orozkon, baserriko neska gazte bat Leziagako leizean bizi ziren lamiak bisitatzera joan zenean, eta haiek urrezko bitxi bat oparitu zioten itzul ez zedin. Baina neska itzuli egin zen, eta lamiek, desobedientziagatik haserre, eta diotenez, oraindik ere bizirik dirauen madarikazio izugarria bota zuten bere baserriaren gainean.

Basoetako sakonean Basajaun ere bizi da, bere lurraldeak eta artaldeak zaintzen dituen erraldoi iletsua, ohoratzen dutenak. Basajaunek nekazaritzaren eta burdinaren arte guztiak menderatzen ditu, Martiniko izeneko mutiko baten maltzurkeriari esker Bizkaiko lurretako gizakiei iritsi zitzaizkien ezagutza sekretuak. Martinikok bihurrikeriekin engainatu zuen lehen haziak eskuratzeko, lehenengo zerra egiteko eta basoko erraldoiaren beste hainbat ezagutza lapurtzeko. Kortezubin, Santimamiñeko koba eta bere labar-pinturak dauden tokian, Martinikok lortu zuen Basajaunek burdinazko bi pieza nola lotu kontatzea.

Badirudi beste erraldoi batzuk ere badirela Bizkaian, hala nola Ttarttalo mukerra. Begi bakarra du aurrean, eta gizakiei gorroto die. Baina salbuespena da, kristautasunaren aurretik Bizkaiko mendi eta haranetan bizi diren erraldoi gehienak jentilak baitira, gizakiekin harreman onak zituztenak.

Bizkaian dauden hainbat eraikuntza sortzeko prozesuan zuhaitz bat bezain altuak diren izaki hauen partaidetza beharrezkoa izan da. Ispasterren Jentilkoba dago; Diman, Baltzolako kobazulotik gertu, Jentilzubi izugarria dago, jentilez egindako harrizko zubia; eta Mañarian, Jentilen Bolatokia bisitatu daiteke.

Baina Bizkaian mirespena pizten duen izaki bat Olentzero da, Gabonetan lurralde osoko etxeetara alaitasuna eta opariak eramaten dituena. Ikazkin on huts honek, Napo astotxo maitagarriaren laguntzarekin, menditik jaisten da urtero Eguberri egunean, urte osoan zintzoak izan direnentzat opariak eramanda. Gabon-kanta ospetsuak kontatzen duen bezala, haren istorioa hasten da jentil horrek, Kristoren jaiotza sentitzean, mendian behera egin zuenean, gizakiei albistea ezagutarazteko.

Haren historiari buruzko xehetasun guztiak ezagutzeko eta euskal mitologiako pertsonaia ezagunenak ezagutzeko, Mungiako Izenaduba Basora hurbildu behar da. Bizkaiko baserririk zaharrenean, 1510ean eraikia, eta inguruko basoan, Olentzeroren magiak urte osoan irauten du, Galtzagorri, Mari Domingi, Anbotoko dama, Lamia, Sorgina, Ttartalo, Herensuge, Basajaun… lagun dituela. Bizkaiko mitologiaren muinera egindako bisita.