Markina-Xemein, Euskal Pilotaren Unibertsitatea
Naturaz inguratutako herria, euskal tradizioa bizirik mantentzen duena.
Markinatik mundura. Herri hori zesta-puntaren sorlekutzat jotzen da, gure lurraldeko kirol tradizionaletako bat. Izan ere, hemen prestatu diren kirolari askok Estatu Batuetan, Mexikon edo Filipinetan jokatu izan dute.
Zesta-puntaren tradizioaz gain, Lea Artibai eskualdean kokatuta dagoen udalerri honek Erdi Aroko trazadura eta arkitektura mantentzen ditu, eta alde zaharreko kaleak eta monumentuak nahitaez bisitatu beharrekoak dira.
Tradizioak bizitza hartzen duen herria.
Markina-Xemein XIV. mendearen erdialdean sortutako hiribildua da, Markinak eta Xemeingo elizateak bat egin zutenean. Lea Artibai eskualdean dago, Bizkaian, itsasoz eta mendiz osaturiko paisaia batean. Bertan hamaika turismo-jarduera egin daitezke, hala nola mendi-ibilaldiak, surfa edo espeleologia. Panorama idiliko horrek ezin hobeto laburbiltzen du Euskadiko paisaia.
Udalerriko arkitekturak eta ingurune naturalak ezinbestean bisitatu beharreko lekuak modelatu dituzte: Ziortzako Monastegia, Murga Jauregiko Bidarte Dorretxea, Arretxinagako San Migel Ermita edo Goiko Portala, Mugartegi edo Solartekua Jauregian.
Markina-Xemeindik ere igarotzen da Done Jakue Bidea, “Iparraldeko Bidearen” saihesbidea. Bosgarren etapa da, udalerri honetan hasi eta, 25 kilometro egin ondoren, Gernika-Lumon amaitzen dena. Tarte hau aurrekoak baino lasaiagoa izan arren, igoeraz eta jaitsieraz betetako ibilbidea da; hala ere, ingurune naturala eta ikuspegiak zoragarriak dira Lea eta Artibai ibaien artean.
Zesta-punta
Baina Markina-Xemein bere frontoiak jarri du munduko mapan. 1798an inauguratu zuten eta, hainbat birmoldaketa egin ondoren, gaur egun ia 1.000 eserleku eta zutik egoteko beste 300 pertsonarentzako tokia du. Beste herri bakar batean ez bezala, Markina-Xemeingo frontoia “Pilotaren Unibertsitate” gisa da ezaguna. Izan ere, zesta-puntako kirolari profesional arrakastatsu asko frontoi honetan trebatu dira, honako hauek, esaterako: Narciso Salazar, Arnedillo Mayor edo Cazalis Menor, hogeigarren mendearen hasieran; geroago, Andrinua, Muguerza I edo Orbea I pilotariak; eta, gaur egun, Elorza, Atain edo Urkidi.
Baina zer da zesta-punta? Teniseko pilotaren antzeko tamaina duen pilota batekin jokatzen da, baina pilota 250 km ordutik gorako abiaduran jaurtitzen da, eta, beraz, munduko kirol azkarrenetako bat dela esan genezake. Pilota eskuz egindako zumezko zesta batekin jasotzen da. Zesta hori eskuan lotuta jartzen da, eskularru bat balitz bezala, eta forma konkaboa du; horrela, pilota harrapatu eta, abiada hartu ondoren, frontoiaren kontra bidaltzen da berriz ere. Zesta-punta oso kirol deigarria da, eta ez pilotak hartzen duen abiaduragatik bakarrik; izan ere, zartada baten moduko soinua egiten du pilota berriz jaurtitzen den bakoitzean, eta tiro baten soinua egiten du pilotak frontoiko pareta jotzen duenean (horregatik, hormak granitoz eginda daude). Frontoiaren eskuineko aldea da hormarik gabeko leku bakarra, eta bertan daude publikoarentzako harmailak.
Zesta-puntaren arauak (bikoteka jokatu ohi da) oso sinpleak dira: aurreko hormara jaurti behar da pilota, eta kontrako taldeko jokalariak airean edo bote bakar baten ondoren hartu behar du. Hala egitea lortzen ez badu, aurkariak puntu bat lortuko du.
Jai Alai mugimendua
Ez dakigu zehatz-mehatz noiz hasi zen Euskadin kirol hau egiten, baina XVII. menderako ezaguna zen euskal lurralde osoan. “Jai Alai” ere deitzen zaio pilotaren modalitate horri. Izen hori jaso zuten atzerriko frontoi askok, XIX. mendearen amaieratik kirola nazioartera hedatu zenean, besteak beste Mexikora, Argentinara, Kubara, Filipinetara edo Estatu Batuetara, bereziki Floridako estatura.
Bertan protagonista izan ziren Markina-Xemeingo pilotariak, eta horietako askok mundu osoko frontoietara hedatu zuten kirol hau eta euskal kultura. Pilotari onenetako batzuk Floridara joan ziren izar gisa bizimodua ateratzeko. Jai Alai frontoietan, zesta-punta izan zen Ameriketako apustuetan diru gehien bildu zuen kirola.
Herri kirolak eta Euskal Dantzak
Baina Markina-Xemeinen, Euskadiko gainerako herrietan bezala, ez da zesta-puntan bakarrik jokatu. Kantxan oso ezaguna da, besteak beste, esku pilota; modalitate horretan, eskuz jotzen zaio pilotari, eta ez zumezko zestarekin. Euskal kirol tradizionalei “Herri Kirolak” deitzen zaie.
Proba horiek guztiek euskal landa-eremuko lanetan dute jatorria eta, horregatik, indar fisiko eta trebetasun handia behar dira: lasto botatze edo fardo-jaurtiketan, lasto-fardo bat igaro behar da zenbait metrotara jarrita dagoen barra baten gainetik, sarde baten laguntzarekin; aizkolariek enborrak mozten dituzte ahalik eta denbora laburrenean; eta harri-jasotzaile ezagunek, Iñaki Perurenak, adibidez, 100kg eta 320kg arteko harriak altxatzen dituzte, lurretik sorbaldara.
Euskal dantzek ere berebiziko garrantzia dute euskal kirolean eta kulturan. Probintzia bakoitzak –edo, kasu batzuetan, herri bakoitzak– bere koreografiak eta jantzi propioak ditu data berezietarako. “Xemeingo Dantza” da horietako bat, eta irailaren 29an dantzatzen da, Xemeingo elizateko zaindaria den San Migelen ohorez. Beste batzuk, “aurreskua”, adibidez, oso ohikoak dira ia erakustaldi edo ekitaldi guztietan, hala nola ezkontzetan edo omenaldietan, dantza erreberentzia gisa egiten baita. Aurreskuan, dantzariari txistulari batek laguntzen dio (hark aldi berean jotzen ditu txistua eta danbolina).
