Gizakiaren presentziak aztarna ezabaezina utzi du Urdaibain, hala nola Kortezubiko Santimamiñe koban. Aztarnategi arkeologiko horretan 14.000 urte baino gehiago dituzten giza presentziaren aztarnak aurkitu dira, harkaitzezko hormetako labar-pinturak ikusgarriak barne.

Halaber, Bizkaiko historiaren ezinbesteko parte da euskal askatasunen sinbolo handienetako bat, Gernikako Batzar-etxea eta Arbola. Gaur egungo haritza oroimena daukagun lehenaren ondorengo zuzena da, eta antzina-antzinatik biltzen ziren haren azpian, gaur egun egiten duten bezala, Bizkaiko herriko ordezkariek.

Urdaibaiko beste ikono bat Gaztelugatxe da, biotopo babestu aitortutako ingurune bakar batean dagoen uhartetxo bat, kondairak paisaia berezi batekin nahasten dituena. Irla lurrarekin lotzen duten 241 eskailera-mailak Bizkaiko kostaldeko ikuspegi ikusgarrien bateranzko erromesaldia dira eta, esaten dutenez, azken mailan San Joan Bataiatzaileak berak bere oinaren arrastoa utzi zuen.

Arrantzaleei itsasoaren onena harrapatzeko zeharbide luzeen ondoren babesa eskaintzen dieten portuak ere Urdaibaiko esentziaren parte dira. Ea dotorea, bere etxe tradizionalekin; Mundaka animatua, mundu osoko surflarientzako meka bere ezkerreko olatu famatuagatik, Europako onena; Elantxobe bertikala, itsasorantz doan mendi-hegal batean eraikia; edo Erdi Aroko Bermeo, arrantzaleen etxeak eta nobleziaren jauregi eta dorreoiak txandakatzen dituena, bere portuetan itsas arima arretaz mantentzen jarraitzen duten herriak. Azken horretan, ibilaldi bat egin daiteke herriko leku preziatuenetako batzuetan barrena, beti itsasoari lotuta egon den bere historia eta kultura islatzen duten horma-irudiak ikusteko.

Matxitxako eskualde osoko marinel-izaera islatzen duen beste tokietako bat da. Kantauri itsasoko ertzeko punturik iparraldekoenean, leku ezin hobea da inguruan bizi diren hegaztiak eta zetazeoak ikusteko. Garai batean, portu seguru baten bila zebiltzan marinelen erreferentzia-lekua izan zen ere eta, horregatik, itsasargi bat jarri zen bertan 1852an, eta modernoago bigarren bat eraiki zen 1909an, oraindik ere inguruko arrantzaleei bidea argitzen jarraitzen duena.

Eta kostaldeari jarraituz, Urdaibain Bizkaiko hondartzarik onenetako batzuk aurki daitezke, familiarekin eta kuadrillarekin lasai-lasai gozatzeko edo uretako kirolak eta jarduerak egiteko. Itsasora irekita daude Aritzatxuko kala txikia, Bermeoko itsaslabar baten azpian ezkutatua; Ibarrangelun daude Antzorako hondartza nudista, Izaro uhartearen ikuspegi ederrak eskaintzen dituena, eta Lagakoa, basatia eta Ogoño lurmuturraren azpian dagoena, surfean aritzeko gogokoenetako bat da; Eako hondartza herriko herrigune historikoaren ondoan dago, eta Lapatzako kala naturala, itsasoaz gozatzeko leku lasai baten bila dabiltzanentzat aproposa, Eako Natxitua auzoan.

Oka ibaiak ibaiertzetan utzitako hareak ere hondartza ikusgarriak sortu ditu, hala nola Laidako duna-hondartza Ibarrangelun edo Kanalape hondartza Gautegiz Arteagan, Biosferaren Erreserbaren gaineko ikuspegi pribilegiatuak dituen hareatza atsegina; Sukarrietan, berriz, belar-hondartza batek inguratzen du Txatxarramendi uhartea, eta Toñako hareatza, berriz, familia askok erabiltzen dute; Sandindere uharteak Busturiako San Antonio hondartza babesten du; Mundakan, mareak gora egiten duenean ia desagertu egiten den Ondartzape oso preziatua dute urpean igeri egiten dutenek, eta Laidatxuko hondartza lasaia ezin hobea da hondartza-egun erlaxagarri batez gozatzeko.

Barrualderantz abiatuz, Urdaibai osatzen duten herrietan erraza da mendeetan zehar inguruan garatu den landa-giroa eta bizimodua sentitzea, eta gure arbasoek utzitako ondarea aurkitzea: Ajangiz eta bere Jaunaren Igokundearen eliza monumentala; Arratzu eta Artzubiko Erdi Aroko zubia Mendatarekin muga eginez, Zenarruza eta Gernikaren arteko Donejakue bidearen Kostaldeko Bidearen zati bat; eta Ereño, non I. mendean erromatarrek marmola ateratzen zuten eta estuarioaren gaineko behatoki pribilegiatua duena.

Errigoiti herri landatarra da, Idibaltzagako Santa Maria parrokia, guruztoki bat eta inguruko etxeek osatzen duten monumentu-multzo interesgarria duena. Foruan Kantauri Ekialdeko erromatarren presentziaren aztarna urrietariko bat dago, baita Tourseko San Martin eliza ere, Bizkaiko zaharrenetako bat. Gautegiz Arteagan Napoleon III.ak Eugenia de Montijorentzat bertan eraiki zuen gaztelua nabarmentzen da, zeruertzean gailentzen den Erdi Aroko itxurako jauregia, eta Mendata, berriz, ingurua oinez edo bizikletaz ibiltzeko leku ezin hobea da, hala nola Idatze Etxean, Baserriaren eta bere Ingurunearen Interpretazio Zentroan, gure baserrien garai bateko bizitza ezagutzeko. Done Jakue Bideko eta Zin-bideko igarobide nagusia den Morgako Erdi Aroko sustraiak bere oinetxeetan ikus daitezke, baita San Martin elizan ere: bere jatorria  X. mendekoak dira eta, kondairak dioenez, Bizkaiko zortzigarren jauna bizirik lurperatu zuten hemen. Muruetan, deigarriak dira bere gune historiko tipikoa, baita Maiukitzako itsas-errota ere, paduraren ertzean bertan dagoena, eta Muxikan, Unda auzoko Erdi Aroko baserriak, Muxikako dorretxea eta San Roman ermita erromanikoa. Nabarnizen ermitak dira protagonistak, auzo bakoitzak berea du: Ikazurietako San Kristobal ermita bitxia; Uribarriko San Migel ermita; Merikakoa, San Gregoriokoa; Lekerika auzoko Santiagokoa; eta Elexalde auzoa Gorostizako Santa Maria elizaren inguruan antolatu zen.

Urdaibain murgiltzeko ibilbideak

Urdaibain zehar doazen bidexken artean Bizkaiko jaun zaharrek Gernikako Arbolaren azpian Lurraldeko foruak zin egiteko egin zuten Zin-bidea nabarmentzen da. Ibilbidea itsasoaren ondoan hasten da, Bermeo marinelean. Handik, kostaldetik, Mundakarantz eta haren talaiara doa, paisaia paregabeaz gozatzeko. Hurrengo geldialdia Sukarrietan izango da, Portuondoko ainguraleku erromatarra ezagutzeko edo Txatxarramendi uharteko parke botanikoan atseden hartzeko. Gero, Muruetako paduran eta Busturiko Errege Galtzadan bideratuko da. Erromatar herrixka eta Foruko Tourseko San Martin eliza bisitatu ondoren, bidea Gernika eta Batzar Etxerantz doa, jaunek Bizkaiko legeak bete eta errespetatuko zituztela zin egin behar zuten zuhaitzaren gerizperaino.

Urdaibaiko eskuinaldeko herrietan barneratzeko, Artadiaren Domeinuen Ibilbidea jarraitu behar da, Kortezubin hasten dena, Santimamiñeko kobazulotik eta faunarentzako babeslekua den Basondotik pasatuz. Gautegiz Arteagatik igarotzen da, bere ametsetako gaztelua begiratuz gozatzeko eta Urdaibai Bird Centerretik paduran habia egiten duten hegaztiak ikusteko. Ondoren, ibilbidea Ibarrangelutik eta artadiz inguratutako Laga eta Laidatik haren hondartzetatik igarotzen da, baita Atxerreko San Pedro begiratokitik ere, Biosferaren Erreserbako estuarioaren ikuspegi onenetako bat. Elantxobe eta Eako itsas herri xarmagarriek, itsasora iraulita, barnealde berde eta landatarra eta Ogellako senadira eramaten dute.

Golako Ibaiaren Ibilbidea ezin hobea da Urdaibaiko barnealdeko eta landa-izaerako herrietan barneratzeko, Ajangizko begiratokitik hasi eta Mendatara eta oinplano pentagonala du bere Montalbango dorretxe bitxira joateko. Mendeetan zehar Done Jakue bideko Kostaldeko Bidea igarotzen zen lekutik, Artzubiko zubi erromaniko gogorarazlea zeharkatuz, bideak Arratzun sartzen da, Olazarrako burdinola eta errota, beste garai bateko industriaren aztarnak, eta Arrolako Oppiduma, Burdin Aroko herri zaharrean bukatzeko.

Eskualdeko udalerri zabalenak, Muxikak, bere ondare aberatsa ezagutzeko ibilbidea du, Erdi Aroko Ibilbide bat, Muxikako dorretxean, eta San Roman ermitan, biak San Roman auzoan, hasten dena, Ibarruri auzotik jarraituz, Etxezarreta jauregia, Olabarriko errota eta San Pedro eta San Pablo ermita gotikoa, Ormaza jauregi barrokoa eta Perretako Zaldikoa. Unda herrixkan baserriak nabarmentzen dira, Erdi Aroaren amaieran inguru horretan ohikoa zen landa-arkitekturaren adibide ederrak. Magunas landa-auzoko San Lorentzo ermitatik igaro ondoren, Bizkaiko balkoian amaitzen da ibilbidea, Mendatan, Urdaibaiko barnealdearen ikuspegiez gozatzeko.

Urdaibaiko landa-izaera Baserriak eta Estelak Ibilbideari esker goza daiteke. Ibilbidea Muxikako San Bizente elizatik abiatzen da, eta hurrengo geldialdia Gerekiz gaina da, Morgan, non jatorri prerromanikoa duen San Esteban ermita eta erromatarren garaiko bi hilarri dauden. Andra Marin, Zorroza Jauregia inguruko baserrietako askoren eredua da; Mekaurren, berriz, San Martin eliza errenazentistaren portada manierista harrigarria da. Ibilbidea Metxikas eta Zallobante auzoetaraino eta Errigoitiko San Lorenzo elizaraino abiatzen da, eta Elexalde auzorantz jarraitzen du. Bertan, Idibaltzagako Santa Maria ikusgarria eta San Antonio guruztokia ikus daitezke, Bizkaigane mendian amaitzeko.

Urdaibaiko Historiaurreko Haranetatik Urdaibaiko Gailurretaraino Ibilbidea Kortezubiko Santimamiñeko aztarnategiaren eta Omako haran ederraren, baserriak eta Bolunzulo eta Olakoerrota errotak biltzen dituen itsaso berdearen ondoan hasten den historian eta naturan zehar ibilaldia da. Gero, ibilbidea Nabarnizera eta bere Gorritiz-Gorostizagako Santa Maria elizara doa, eta handik Iluntzar gailurrera, Urdaibai eta Lea-Artibaiko ikuspegi paregabeaz gozatzeko. Ikazuriaga baserria, Ikazurieta auzoan, eta Aldekoa baserria, Lekerikan, Urdaibaiko arkitektura tradizionalaren adibide ederrak dira; Arrola mendian, Arrolagune interpretazio-zentroak, Arratzun, K.a. IV. eta K.o. I. mendeen artean han izan zen herri zaharraren historia kontatzen du. Ibilaldiaren hurrengo etapak Ereñora eta Ereñozarko San Migel ermitara garamatza, itsasotik eta Mundakako itsasadarretik Urkiolako eta Gorbeiako mendietaraino hedatzen den bista ezin hobeaz gozatzeko.